W dniach 18-19 grudnia 2012 r. w Szczecinie odbyła się sesja naukowa poświęcona Jerzemu Turowiczowi, a zorganizowana z okazji setnej rocznicy urodzin twórcy i redaktora „Tygodnika Powszechnego”. Poniżej zamieszczamy sprawozdanie z sesji autorstwa prof. Andrzeja Sulikowskiego
Sesja naukowa: Stulecie urodzin Jerzego Turowicza
Szczecin, 18-19 grudnia 2012
Organizatorzy:
Pracownia Badań nad Kulturą Religijną i Dawnym Piśmiennictwem
Zakład Teorii i Antropologii Literatury
Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa
Wydział Filologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego.
Koło Naukowe Literaturoznawców pod opieką prof. Andrzeja Sulikowskiego.
Miejsce obrad:
Sala konferencyjna Zachodniopomorskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli (ZCDN), Szczecin, ul. Sowińskiego 68
Finansowanie:
Fundacja Jerzego Turowicza (Kraków)
Uniwersytet Szczeciński
PROGRAM SESJI
Wtorek, 18 grudnia 2012
9.00-9.20
Powitanie gości przez panią dziekan Wydziału Filologicznego USz, prof. Ewę Komorowską, dyrektor ZCDN Urszulę Pańkę oraz
organizatorów.
9.20-9.45
prof. Andrzej Skrendo (USz, prodziekan Wydziału Filologicznego): „Trzy ćwiartki wieku” w stulecie urodzin Jerzego Turowicza. Analiza genologiczna oraz polityczna
9.45-10.10
dr Artur Żywiołek (AJD, Częstochowa): Jerzy Turowicz jako myśliciel religijny
10.10-10.35
mgr Magdalena Krupińska (doktorantka USz): Między formacją a informacją – dziennikarstwo katolickie według Jana Pawła II i Jerzego Turowicza
10.35-10.50
Dyskusja nad referatami.
10.50-11.15
Przerwa na rozmowy w kuluarach. Stoisko z książkami.
11.15-11.40
red. Roman Graczyk (Kraków): Praca u podstaw myślowych„Tygodnika Powszechnego”: ks. Jan Piwowarczyk, Jerzy Turowicz, ks. Karol Wojtyła, Stanisław Stomma
11.40-12.05
dr hab. Marek Bernacki (ATH, Bielska-Biała): Miłosz o Turowiczu (proza, poezja, korespondencja, eseistyka)
12.05-12.20
Dyskusja. Stoisko z książkami. Przerwa obiadowa.
15.00-15.25
prof. Katarzyna Krasoń (USz): Jerzy Turowicz a kultura niemiecka
15.25-15.50
ks. dr Jan Marcin Mazur (Pomorski Uniwersytet Medyczny): „Tygodnik Powszechny” czytany na emigracji w latach 1978-82
15.50-16.15
red. Tomasz Fiałkowski („Tygodnik Powszechny”, Kraków)
16.15-16.40
dr Katarzyna Jarosińska-Buriak (PWSZ, Elbląg): Teksty Zbigniewa Herberta w „TP” z lat 1956-78
16.40-17.10
Dyskusja. Przerwa na herbatę. Kuluary. Stoisko z książkami.
17.30-18.15
Monodram Oszalała w wykonaniu Magdy Tkacz z Teatru KOD. Miejsce: sala ZCDN, ul. Sowińskiego 68
Środa, 19 grudnia 2012
8.30-9.00
Msza w intencji śp. Jerzego Turowicza, jego rodziny i współpracowników.
9.15-9.40
prof. Krzysztof Krasuski (UŚ, Katowice): Krytyka literacka Nowej Fali na łamach „Tygodnika Powszechnego” (Barańczak, Zagajewski i inni)
9.40-10.05
dr hab. siostra Wiesława Tomaszewska (UKSW, Warszawa): Mackiewicz kontra Turowicz. Sobór Watykański II i wydarzenia mu towarzyszące w pismach Jerzego Turowicza i Józefa Mackiewicza
10.05-10.30
dr Gerard Guźlak (UKW, Bydgoszcz): Religijność ludowa na łamach„Tygodnika Powszechnego”
Dyskusja.
11.00-11.20
Przerwa. Kuluary.
11.20-11.45
prof. Jerzy Madejski (USz): „Tygodnik Powszechny” a powojenny dyskurs autobiograficzny
11.45-12.10
dr hab. Krzysztof Ćwikliński (UMK, Toruń): Jerzy Turowicz w relacjach Andrzeja Bobkowskiego
Dyskusja.
13.15-14.00
Przerwa.
15.00-15.25
prof. Wojciech Kudyba (UKSW, Warszawa): Jerzy Turowicz wobec „literatury stanu wojennego”
15.25-15.50
mgr Joanna Sadłowska-Schreder (doktorantka UMK, Toruń): Jerzy Turowicz jako promotor wierszy ks. Jana Twardowskiego
15.50-16.15
dr. hab. Agata Zawiszewska (USz): Krytyka literacka Zofii Starowieyskiej-Morstinowej na łamach „TP” z lat 1945-53
Dyskusja.
16.30-16.50
Przerwa.
16.50-17.15
mgr Aleksandra Stępień (doktorantka USz, Koszalin): Obecność Jerzego Turowicza w świadomości dzisiejszych uczniów
17.15-17.40
prof. Andrzej Sulikowski (USz): Rytmy dobowe i rytmy miesięczne w pracy redaktorskiej Jerzego Turowicza
17.40-18.05
red. Marek Skwarnicki (Kraków): Wspomnienie Jerzego Turowicza (tekst zostanie odczytany przez lektora)
18.05-18.25
red. Józefa Hennelowa (Kraków): Garść wspomnień o Jerzym Turowiczu (tekst zostanie odczytany przez lektorkę)
Dyskusja. Stoisko z książkami.
18.25-18.40
prof. Zofia Zarębianka (UJ, Kraków) i prof. Andrzej Sulikowski (USz): podsumowanie konferencji
SPRAWOZDANIE Z SESJI:
Okazją do zorganizowania sesji naukowej była setna rocznica urodzin redaktora Jerzego Turowicza. Na miejsce konferencji wybrano Szczecin z uwagi na to, że w północno-zachodniej części Polski działają uczeni zainteresowani dorobkiem „Tygodnika Powszechnego” z lat 1945-99, kiedy Jerzy Turowicz był redaktorem naczelnym tego pisma. Nie bez znaczenia pozostaje też fakt, że właśnie w Uniwersytecie Szczecińskim pracuje od szesnastu lat piszący te słowa, który w latach 1971-90 współpracował z „TP”.
Udział w konferencji zaproponowano uczonym niemieckim w ramach „Deutsch-Polnisches Literatur Forum”, istniejącego w Uniwersytecie Greifswaldzkim od piętnastu lat za sprawą prof. dr Ulrike Jekutsch i prof. Andrzeja Sulikowskiego. Na anons odpowiedziało kilku badaczy współpracujących z DPLF, jednakże żaden z nich – z uwagi na zbyt specjalistyczny temat i niewygodny, przedświąteczny termin obrad – nie podjął się przygotowania własnego wystąpienia.
Otrzymaliśmy dwadzieścia zgłoszeń z następujących ośrodków: Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie (1), Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej (1), Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie (1), Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Elblągu (1), redakcja „Tygodnika Powszechnego” (4), Uniwersytet Jagielloński (1), Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (1), Uniwersytet im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (1), Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu (2), Uniwersytet Szczeciński (6), Uniwersytet Śląski w Katowicach (1).
Z powodu zimowej pogody, trudnych warunków komunikacyjnych oraz terminu tuż przed świętami Bożego Narodzenia, nie dotarło do Szczecina kilku referentów, m.in.: dr hab. Marek Bernacki z Bielska-Białej, red. Tomasz Fiałkowski i prof. Zofia Zarębianka z Krakowa, dr Katarzyna Jarosińska-Buriak z Elbląga, prof. Krzysztof Krasuski z Katowic, prof. Wojciech Kudyba z Nowego Sącza. Otrzymaliśmy jednak pocztą elektroniczną niektóre teksty do wygłoszenia przez lektora, dzięki czemu możliwe było zachowanie programu obrad i dość ścisłe trzymanie się terminarza wystąpień oraz dyskusji. Przyjęto zasadę od lat stosowaną w DPLF – zarówno w Niemczech, jak w Polsce – że uwagi i pytania do referatów wnosi się po każdym usłyszanym tekście. Z uwagi na obfitość materiału pokonferencyjnego zwracamy uwagę tylko na wybrane teksty, które w widoczny sposób ukierunkowały obrady.
Referat otwierający prof. Andrzeja Skrendy (USz): „Trzy ćwiartki wieku” w stulecie urodzin Jerzego Turowicza. Analiza genologiczna oraz polityczna, dotyczył książki Jacka Żakowskiego – rozmowy z Naczelnym „TP”, pierwotnie publikowanej na łamach michalickiego miesięcznika „Powściągliwość i Praca”, następnie wydanej w formie książkowej (Znak, 1990). Tę ważną do dziś publikację Andrzej Skrendo czyta w różnych trybach: jako świadectwo historyczne, jako rodzaj mówionej (auto)biografii niemożliwej właściwie do napisania, jako nawet dzieło profetyczne, wyprzedzające swój czas. Słusznie podkreśla, że z każdym rokiem coraz mniej rozumiemy rzeczywistość PRL. Dotyczy to obecnych studentów nie mających z tamtej epoki żadnych doświadczeń bezpośrednich. Turowicz okazuje się z perspektywy młodego pokolenia człowiekiem tajemniczym, obdarzonym „zasadniczym optymizmem” życiowym i historycznym, pociągającym jako osobowość i wzór dla młodszych pokoleń.
Z upływem lat wzrasta ponadczasowe znaczenie Naczelnego. Ujął to w swym nadesłanym tekście Wychował mnie Turowicz red. Marek Skwarnicki, od roku 1956 redaktor „Tygodnika Powszechnego”. Myśli tego autora, osobiste, podane w zręcznej formie, stały się inspiracją dla słuchaczy. Przed kilku laty red. Skwarnicki przyjeżdżał jeszcze do Szczecina, występując na Uniwersyatecie Szczecińskim również jako były mieszkaniec tego miasta w latach 1945-49. Teraz, z uwagi na stan zdrowia, towarzyszył nam tylko duchowo.
Red. Roman Graczyk (Kraków), przez ostatnie ćwierćwiecze związany z „TP” jako członek młodszej redakcji, rekrutowanej w latach 80. minionego wieku, omówił temat: Praca u podstaw myślowych „Tygodnika Powszechnego”: ks. Jan Piwowarczyk, Jerzy Turowicz, ks. Karol Wojtyła, Stanisław Stomma, charakteryzując dwie ważne fazy początkowe pisma: lata 1945-48 oraz 1949-53. Ciekawa próba rekonstrukcji wewnątrzredakcyjnej dyskusji pomiędzy dwiema grupami. Brakowało może w tym wszystkim głosu i programu Antoniego Gołubiewa. W dyskusjach omawiano również ogólnopolską i międzynarodową sytuację „Tygodnika”, którego losy potoczyły się na szczęście nieco inaczej niż podobnego światopoglądowo „Tygodnika Warszawskiego”, który został bezwzględnie zniszczony przez rząd komunistyczny w 1948 roku.
W kilku referatach podkreślano głębokie więzi duchowe z kulturą francuską, którą Turowicz od lat licealnych aż do swej starości obdarzał wielkim zainteresowaniem. Z upływem lat okazało się jednak, że nie mniej ważna dla Redaktora i czytelników jest bolesna kwestia stosunku podzielonych Niemiec do Polski. I vice versa. Prof. Katarzyna Krasoń (USz) w referacie: Jerzy Turowicz a kultura niemiecka dokonała bardzo potrzebnego rekonesansu tego problemu. Już w drugiej połowie lat 50. uświadomiono sobie, że uzdrowienie politycznej sytuacji w Europie wymaga od katolików ustosunkowania się do kwestii niemieckiej, zarówno w wymiarze polityczno-ekonomicznym, jak i kulturowym.
Wieloletni duszpasterz środowisk twórczych Szczecina, ks. dr Jan Marcin Mazur, wykładający etykę m.in. na Pomorskim Uniwersytecie Medycznym, podjął temat poniekąd z własnego życia: „Tygodnik Powszechny” czytany na emigracji w latach 1978-82, słusznie zwracając uwagę na to, jak bardzo zmienia się optyka lektury dla kogoś, kto przez kilka lat, jako młody człowiek, studiował w Belgii. Na łamach „Tygodnika” znajdował wówczas bogate treści towarzyszące emigracyjnej lekturze. Nawet klepsydry czy drobne ogłoszenia przynosiły informacje o losie kultury polskiej w tych przełomowych latach. Czytelnik ten był świadomy, że „TP” musi walczyć z cenzurą, że na łamach pisma pojawiają się z konieczności tematy zastępcze, a z kolei innych zagadnień, np. istnienia kary śmierci, w ogóle poruszać nie wolno.
W obradach pierwszego dnia wzięli także udział członkowie Szczecińskiego Klubu Katolików. Większość tych osób pamięta dobrze „Tygodnik Powszechny” redagowany przez Jerzego Turowicza.
*
Przyjętym zwyczajem naszych konferencji naukowych jest zaznajamianie jej uczestników z artystycznym dorobkiem Pomorza Zachodniego. Tak stało się i teraz. We wtorek, w godzinach popołudniowych, dla licznej publiczności zaprezentowano nagradzany na festiwalach teatralnych monodram Oszalała w wykonaniu Magdaleny Tkacz z Teatru KOD (Dębnowski Ośrodek Kultury). Premiera spektaklu odbyła się 17 listopada 2006. Scenariusz i reżyseria: Anatol Wierzchowski.
Monodram Magdaleny Tkacz opowiada historię starej kobiety, która boryka się ze swoją samotnością. Porzucona przez bliskich, wegetuje w przyklasztornym schronisku. Ma ona dar widzenia zmarłych, dlatego często przychodzi na cmentarz, gdzie może z nimi rozmawiać. Ludzie, widząc kobietę mówiącą do siebie, uważają, że jest szalona.
*
Drugi dzień obrad rozpoczęto mszą świętą w intencji śp. Jerzego Turowicza, jego rodziny i współpracowników, celebrowaną przez ks. Jana Marcina Mazura.
Znakomita znawczyni i komentatorka twórczości Andrzeja Kijowskiego, prof. siostra Wiesława Tomaszewska (UKSW, Warszawa) podjęła trudny temat: Mackiewicz kontra Turowicz. Sobór Watykański II i wydarzenia mu towarzyszące w pismach Jerzego Turowicza i Józefa Mackiewicza. Jak wiadomo, twórczość powieściowa i publicystyczna autora Drogi donikąd była w całości wciągnięta na indeks komunistyczny. Zaczęła przenikać z emigracji do PRL za sprawą niezależnego ruchu wydawniczego na przełomie lat 70. i 80. Także w kręgach wydawniczych podziemia solidarnościowego Mackiewicz atakowany był od strony prawicy, centrum i lewicy. Referentka przedstawiła z wieloma istotnymi szczegółami wizję Kościoła u obu wybitnych publicystów, słusznie zauważając, że Turowicz obserwuje tę instytucję od środka jako wierzący uczestnik wspólnoty, podczas gdy artykuły i książki Józefa Mackiewicza zdradzają postawę sceptyka religijnego, wyciągającego niekiedy zbyt jednostronne wnioski z zewnętrznych, politycznych dziejów Kościoła. Widać to bardzo wyraźnie w przedstawianiu polityki wschodniej Watykanu czy w stosunku obu autorów do Soboru Watykańskiego II.
Dr Gerard Guźlak (UKW, Bydgoszcz) przybył razem z przedstawicielami Studenckiego Koła Naukowego Podróży Literackiej. W swym referacie: Religijność ludowa na łamach „Tygodnika Powszechnego” omówił rozległe zagadnienie ważne dla Turowicza jeszcze w okresie przedwojennym, a powracające regularnie na łamy „Tygodnika Powszechnego”. W katolicyzmie polskim czasów PRL ważne pozostały sanktuaria przez nowe władze właściwie nienaruszone. Do świętych miejsc odbywały się liczne pielgrzymki, z trudem tolerowane przez komunistów. Przetrwały zgromadzenia zakonne. Religijność tradycyjna wydawała się Turowiczowi zjawiskiem raczej socjologicznym – nie ugruntowanym myślowo, bardziej naśladownictwem obyczaju, niż autentycznym wyrazem wiary. Pod tym względem bardzo się różnił od Prymasa Wyszyńskiego, który zawsze uważał religijność ludową za źródło autentycznej wiary (przynajmniej u najwrażliwszych jednostek). Z upływem lat stanowisko Naczelnego nieco się zmieniało. Umieszczał na łamach pisma relacje z Jasnej Góry czy Kalwarii Zebrzydowskiej. Publikował cenne artykuły o Gietrzwałdzie. Wpłynęli na to młodsi redaktorzy, m.in. Marek Skwarnicki, Tadeusz Żychiewicz czy Jacek Susuł. Ale nie bez znaczenia było także głębokie oddziaływanie duchowe ks. Karola Wojtyły, który był z pismem związany nieprzerwanie od końca lat 40. aż do ostatnich lat swego pontyfikatu. Pielgrzymki Papieża do Polski to wydarzenia w całych naszych dziejach niespotykane, przynoszące inspirację dla wielu pokoleń, a także pokazujące religijność ludową od strony pogłębionych wartości religijnych.
Kilku badaczy z ośrodka szczecińskiego bardzo przyczyniło się do urozmaicenia dyskusji i merytorycznego wzbogacenia konferencji. Oprócz wspomnianego na wstępie prof. Andrzeja Skrendy ciekawy referat o stosunku Turowicza do poezji i osoby Julii Hartwig wygłosił prof. Jerzy Madejski, odwołujący się m.in. do niedawno opublikowanej korespondencji. Z kolei prof. Agata Zawiszewska mówiła na temat Krytyki literackiej Zofii Starowieyskiej-Morstinowej na łamach „TP” z lat 1945-53. Ten obszerny, doskonale udokumentowany referat stanowi, jak się zdaje, początek szeroko zakrojonych badań nad twórczością wybitnych kobiet, związanych z „Tygodnikiem” w XX wieku. Prof. Andrzej Sulikowski, wieloletni współpracownik „TP”, omawiał zagadnienie rzadko poruszane w odniesieniu do dziennikarzy, mianowicie: Rytmy dobowe i rytmy miesięczne w pracy redaktorskiej Jerzego Turowicza. Odwoływał się tutaj do swoich doświadczeń czytelniczych, do praktyki dziennikarskiej w „TP” (1974), a także do prywatnych spotkań z Naczelnym, z którym sąsiadował w dzieciństwie i młodości, nie zdając sobie na początku sprawy, jak wybitna rodzina Anny i Jerzego wpływa na dzieje Krakowa i całej Polski.
Z ośrodka toruńskiego (UMK) przyjechał dr hab. Krzysztof Ćwikliński, który szczegółowo omówił zagadnienie: Jerzy Turowicz w relacjach Andrzeja Bobkowskiego. Wydaje się, że autor Szkiców piórkiem wiązał spore nadzieje z Turowiczem i właśnie w jego „Tygodniku…” chciał publikować z emigracji, licząc przede wszystkim na czytelnika krajowego. Badacz toruński od kilkudziesięciu lat zajmuje się twórczością i osobą Andrzeja Bobkowskiego, komentując przenikliwie dorobek przedwcześnie zmarłego autora, dla którego cała Europa okazała się po wojnie zbyt ciasna i partykularna. Prace Ćwiklińskiego zachęciły kilku młodszych badaczy do opublikowania wartościowych książek o Bobkowskim.
Z pozycji nauczycielki licealnej wypowiadała się mgr Aleksandra Stępień, doktorantka USz, mieszkająca i pracująca w Koszalinie. Rozważała Obecność Jerzego Turowicza w świadomości dzisiejszych uczniów. Dla najmłodszego pokolenia Polaków Naczelny jest już wyłącznie postacią historyczną, cokolwiek legendarną, działającą w trudno wyobrażalnej rzeczywistości politycznej i ekonomicznej. Swą wiedzę badani uczniowie czerpali chętnie ze stron internetowych, wykorzystując także edycję elektroniczną pisma. Byli w stanie dotrzeć do wielu cennych materiałów i stosunkowo prędko opanowali ważniejsze fakty z biografii Naczelnego i historii „TP”. Choć formuła nauczania języka polskiego w szkole średniej musi się zmienić, pozostaje nadzieja, że przedmiot ten nadal będzie miał dla uczniów kluczowe znaczenie jako dyscyplina filologii narodowej.
Na koniec sympozjum przeczytano drugi, znacznie krótszy tekst Marka Skwarnickiego: Wspomnienie Jerzego Turowicza, zawierający fragmenty dziennika autorskiego, a szczególnie telegraficzne – oschłe i głęboko przejmujące – zapisy z ostatnich spotkań z Jerzym Turowiczem w krakowskim szpitalu przy ulicy Skawińskiej. Tam Skwarnicki odwiedzał swego przełożonego i przyjaciela, żegnając niezwykłego człowieka, a z jego odejściem także całą epokę kulturalną w dziejach Polski współczesnej.
*
Jak zwykle organizatorzy zwracali uwagę, aby rozmowy kuluarowe zaowocowały w przyszłości. Na konferencji spotkali się badacze trzech pokoleń, nawiązując cenne kontakty. Na uroczystym bankiecie wzniesiono toasty za obecnych, a szczególnie za dawny zespół Jerzego Turowicza, tworzący rodzinny krąg dziennikarski w Krakowie przy ulicy Wiślnej 12. Jako dawni jego współpracownicy dążyliśmy do tego, aby dni konferencji przypominały atmosferą niezapomniane chwile w „Tygodniku Powszechnym”.
Konferencji przysłuchiwało się około 120 osób. Wygłoszone referaty zostaną wzbogacone konkluzjami z dyskusji i jako artykuły wejdą do planowanej książki zbiorowej: Stulecie urodzin Jerzego Turowicza, która ukaże się w roku 2013.
Andrzej Sulikowski